نسخ در قرآن

نسخ در قرآن یکی از مسایل بحث انگیز به شمار می رود، زیرا این سؤال پیش می آید که چرا باید در قرآن آیات منسوخه وجود داشته باشد تا احیانا موجب گم راهی گردد و برخی آیه منسوخی را محکم بپندارند و به آن استناد کنند؟!
اساساً وجود آیه منسوخ در قرآن چه فایده ای می تواند داشته باشد؟!
از این قبیل شبهات که در جای خود مورد اشاره قرار خواهد گرفت.
نسخ نزد پیشینیان مفهومی گسترده تر از مفهوم کنونی داشته است در گذشته هرگونه تغییر در حکم پیشین را نسخ می گفتند، درحالی که نسخ مصطلح امروز جای گزین کردن حکم جدید به جای حکم قدیم است بدین ترتیب نسخ در نزدپیشینیان تخصیص عام یا تقیید اطلاق را نیز شامل می گردید ولی امروزه تنها به همان جای گزینی حکمی به جای حکمی دیگر گفته می شود به این معنا که حکم سابق به کلی منسوخ و حکم ناسخ جای آن را بگیرد تمامی شبهات و بحث ها درمورد همین معنای اخیر است و سخن ما نیز در این فصل در همین خصوص خواهدبود.

انواع متصوره نسخ در قرآن

نسخ در آیات قرآنی را به چند گونه تصور کرده اند، که برخی مورد قبول و برخی مردود است:
1. نسخ آیه و محتوا با هم: بدین گونه که آیه مشتمل بر حکمی شرعی به طور کلی منسوخ شود، الفاظ آیه از قرآن برداشته شود، حکمی که محتوای آیه را تشکیل می داده نیز منسوخ گردد.
2. نسخ آیه بدون محتوا: بدین معنا که الفاظ و عبارات آیه از قرآن برداشته شود، ولی حکمی که در محتوای آیه بوده، هم چنان باقی بماند و منسوخ نگردد.
3. نسخ محتوا بدون آیه: یعنی الفاظ و عبارات آیه هم چنان در قرآن ثبت است ومورد تلاوت قرار می گیرد، ولی حکمی که محتوای آیه را تشکیل می داده منسوخ ‌شده باشد.
4. نسخ مشروط: همین صورت سوم است با این اضافه که با اعاده شرایط تشریع نخستین، حکم منسوخ دوباره زنده شود و به اجرا درآید در نتیجه دو حکم منسوخ ‌و ناسخ، هر یک به شرایط خود بستگی دارند این در مقابل صورت سوم است که نسخ، مطلق بوده و حکم منسوخ برای همیشه قابل اعاده نیست.

تعداد آیات منسوخه

کسانی که شرایط مقرر در تحقق نسخ را نادیده گرفته یا نسخ را به مفهوم عام آن که نزد پیشینیان کاربرد داشته است ـ گرفته اند، آمار آیات منسوخه را تا 228 آیه رسانده اند[1] به نظر می رسد که این عدد بزرگ بوده و یک زیاده روی است و باضوابط نسخ سازگار نمی باشد.
استاد آیت اللّه خویی ـ طاب ثراه ـ به بیش از یک آیه (آیه نجوی) قایل به نسخ ‌نیست و آن به جهت ناظر بودن آیه ناسخ به آیه منسوخ است ولی با ملاحظه آیات دیگری که در همین راستا آوردیم و نیز با در نظر گرفتن مساله نسخ مشروط، آیات منسوخه حدود بیست و اندی خواهد بود، که در مورد بیش تر آن ها نسخ مطلق صورت نگرفته است ازاین رو شبهه وجود آیات منسوخه در قرآن که موجب گم راه شدن مراجعه کنندگان باشد، اساسا منتفی است.