محکم و متشابه

متشابهات در قرآن
قال تعالی: «هو الذی انزل علیک الکتاب منه آیات محکمات، هن ام الکتاب و اخرمتشابهات، فاما الذین فی قلوبهم زیغ فیتبعون ما تشابه منه، ابتغا الفتنه وابتغا تاویله ومایعلم تاویله الا اللّه، والراسخون فی العلم یقولون آمنا به کل من عند ربنا و ما یذکر الا اولواالالباب). [1]
خداوند، قرآن را بر تو فرستاد، بخش عمده آن را آیات محکمه تشکیل می دهد، که مرجعیت کتاب در همان آیات است در کنار آن ها آیات متشابه نیز قرار دارد ولی کسانی که در دل های شان کجی هست، پیوسته در پی آیات متشابه می باشند، زیرافتنه جو و آشوب گر افکار و عقاید می باشند و به دنبال آنند تا با دست یازیدن به چنین آیاتی، آن را مورد سؤ استفاده قرار داده، طبق دل خواه خویش تاویل و تفسیرکنند در حالی که تاویل صحیح آن را جز از راه خدایی نمی توان یافت دانش مندان راستین و استوار، از همین راه رفته چنین گویند: تمامی آیات متشابه و محکم، از یک سرچشمه نشات گرفته، پس در پشت پرده ظاهر، حقیقتی نهفته است که باید آن رایافت و عاقبت جوینده یابنده است البته این واقعیت را جز خردمندان یادآورنمی شوند.

حکمت متشبهات در قرآن

یک گروه از متشابهات تشابه عرضی است که بر قرآن تحمیل شده است این گروه از آیه های متشابهه برابر با اسلوب و شیوه های متعارف عرب بیان شده و خالی از هرگونه غموض و پیچیدگی بوده، در آغاز هرگز ایجاب شبهه نمی کرده است سپس در پی درگیری های عقیدتی و فکری که در میان گروه های مختلف مسلمانان رخ داد، فاجعه «تشابه» دامن گیر بسیاری از آیات قرآن گردید.

عالمان به تأویل متشبهات

علامه طباطبایی (ره) از ظاهر آیه انحصار فهمیده و تلقی نموده که علم به تاویل متشابهات، صرفامخصوص پروردگار است، برای دیگران جز سر تسلیم فرود آوردن راه دیگری نیست ولی با قطع نظر از ظاهر آیه، باید راه دست رسی به حقایق نهفته آیات متشابهه برای پویندگان باز باشد این نظریه ای است که علا مه بزرگ وار در این زمینه ارائه فرموده اند اکنون سخنی چند درباره این نظریه:
نیاز به توضیح ندارد که بسته بودن راه برای رسیدن به حقایق نهفته قرآن، که گنجینه معارف الهی به شمار می رود، هرگز قابل قبول نیست و آیه «افلا یتدبرون القرآن ام علی قلوب اقفالها[1]، آیا در قرآن نمی اندیشند؟یا (مگر) بر دل های شان قفل هایی نهاده شده است ؟» جایی برای این گمان باقی نمی گذارد.

نمونه هایی از آیات متشابهه

تشابه در آیات قرآن دو گونه است: تشابه اصلی وتشابه عرضی تشابه اصلی آن بود که کوتاهی لفظ موجب نارسایی در افاده بلندای معنا شده و احیانا شبهه انگیز شود این آیات بیش تر در رابطه با اصول معارف و معرفت شناختی است اشاره شد که تعداد این قبیل آیات متشابهه نسبت به مجموع آیات قرآنی اندک است و با مراجعه به آیات محکمه که «ام الکتاب» می باشند و نیزاحادیث پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار(ع) و سلف صالح (رض) این گونه تشابه قابل رفع است.
عمده، تشابه عرضی است که بر اثر برخورد و تضارب آرا و عقاید و پیدایش مذاهب و گرایش های مختلف که در زمان های متاخر از عصر نزول در جامعه اسلامی رخ داد، به وجود آمد و هر فرقه و گروه برای پشتوانه مذهب خود و یافتن دست آویزی عوام پسند، به سراغ قرآن رفته، آیاتی را که تا دیروز محکم بودند با تفسیرهای خودخواهانه متشابه ساختند بیش ترین آیات متشابهه که امروزه مطرح است از این قبیل می باشد ذیلا نمونه هایی از هر دو نوع را برحسب دسته بندی که دربخش متشابهات کتاب «التمهید فی علوم القرآن» (ج3) انجام گرفته می آوریم: