نزول قرآن

قرآن مجموعه آیات و سوره های نازل شده بر پیامبر اسلام (ص) است که پیش ازهجرت و پس از آن در مناسبت های مختلف و پیش آمدهای گوناگون به طور پراکنده نازل شده است سپس گردآوری شده و به صورت مجموعه کتاب درآمده است نزول قرآن تدریجی، آیه آیه و سوره سوره، بوده و تا آخرین سال حیات پیامبر(ص) ادامه داشته است در دوران حیات پیامبر(ص) هرگاه پیش آمدی رخ می داد یا مسلمانان بامشکلی روبرو می شدند، در ارتباط با آن پیش آمد یا برای رفع آن مشکل یا احیاناً پاسخ به سؤال های مطرح شده، مجموعه ای از آیات یا سوره ای نازل می شد این مناسبت ها و پیش آمدها را اصطلاحا اسباب نزول یا شان نزول می نامند، که دانستن آن ها برای فهم دقیق بسیاری از آیات ضروری است این نزول پراکنده، قرآن را ازدیگر کتب آسمانی جدا می سازد زیرا صحف ابراهیم و الواح موسی یک جا نازل شد و همین امر موجب عیب جویی مشرکان گردید: «و قال الذین کفروا لولا نزل علیه القرآن جمله واحده، کسانی که کفر ورزیده اند گفتند: چرا قرآن یک جا بر او نازل نگردیده ؟» در جواب آنان آمده: «کذلک لنثبت به فؤادک و رتلناه ترتیلا[1]، این به خاطر آن است که قلب تو را به وسیله آن استوار گردانیم و (از این رو) آن را به تدریج بر تو خواندیم» در جای دیگر می گوید: «و قرآنا فرقناه لتقراه علی الناس علی مکث ونزلناه تنزیلا[2]، قرآنی که آیاتش را از هم جدا کردیم تا آن را با درنگ بر مردم بخوانی و آن را به تدریج نازل کردیم».
به طوری که از قرآن استنباط می شود، حکمت تدریجی بودن نزول قرآن آن است که پیامبر اکرم(ص) و مسلمانان احساس کنند هم واره مورد عنایت خاص پروردگارقرار دارند و پیوسته رابطه آنان با حق تعالی استوار است و این تداوم نزول باعث دل گرمی و تثبیت آنان را فراهم سازد «واصبر لحکم ربک فانک باعیننا[3]، و دربرابر دستور پروردگارت شکیبا باش چرا که مورد عنایت کامل ما قرار داری» این قبیل دل گرمی های مداوم برای پیامبر اسلام فراوان بوده است و در قرآن در موارد بسیاری بدان اشاره شده است.

---

[1]. فرقان 25: 32.
[2]. اسرا 17: 106.
[3]. طور 52: 48.

آغاز و مدت نزول

آغاز نزول قرآن در ماه مبارک رمضان و در شب قدر صورت گرفت:
«شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن هدی للناس و بینات من الهدی و الفرقان»[1]، «انا انزلناه فی لیله مبارکه انا کنا منذرین، فیها یفرق کل امر حکیم»[2]، «انا انزلناه فی لیله القدر».[3]
شب قدر ـ نزد امامیه ـ میان دو شب مردد است: شب 21 و 23 ماه مبارک رمضان شیخ کلینی از حسان بن مهران روایت کرده است گوید: از امام صادق (ع) پرسیدم: شب قدر کدام است ؟

اولین و آخرین آیه و سوره

درباره اولین آیه یا سوره نازل شده سه نظر وجود دارد:
1. گروهی معتقدند که اولین آیات سه یا پنج آیه از اول سوره علق بوده است که مقارن بعثت پیامبر نازل شده است، هنگامی که ملک (فرشته) فرود آمد و پیامبر را باعنوان «نبوت» ندا داد و به او گفت: بخوان، گفت: چه بخوانم؟
پس او را در پوشش خود گرفت و گفت: «اقرا باسم ربک الذی خلق، خلق الا نسان من علق، اقرا و ربک الا کرم الذی علم بالقلم، علم الا نسان ما لم یعلم»[1] از امام صادق (ع) روایت شده است که فرمود: «اول ما نزل علی رسول اللّه (ص) بسم اللّه الرحمان الرحیم اقرا باسم ربک و آخر مانزل علیه: اذاجا نصراللّه».[2]
2. گروهی نخستین سوره نازل شده را سوره مدثر می دانند از ابن سلمه روایت شده است که از جابربن عبداللّه انصاری سؤال کردم: کدامین سوره یا آیه قرآن برای نخستین بار نازل شده است؟

سوره های مکی و مدنی

یکی از مسایل مهم علوم قرآنی، مساله شناخت سوره های مکی و مدنی است تشخیص آنها به دلایل ذیل ضروری است:
1. شناخت تاریخ و مخصوصا تسلسل آیات و سور و تدریجی بودن نزول آن ها، ازطریق شناخت سوره های مکی از مدنی است انسان پیوسته در این جست و جوست تا هر حادثه تاریخی را بشناسد، در چه زمانی و در کجا اتفاق افتاده، عوامل و اسباب پدیدآورنده آن چه بوده است بدین طریق دانستن سوره ها و آیه های مکی و تشخیص آن ها از آیه ها و سوره های مدنی از اهمیت به سزایی در فهم تاریخ تشریعات اسلامی برخوردار است.

اسباب نزول

در اهمیت شناخت اسباب نزول یا شان نزول باید گفت: همان گونه که می دانیم قرآن، تدریجی و در مناسبت های مختلف نازل شده است بر حسب اقتضا اگرحادثه ای پیش می آمد یا مسلمانان دچار مشکلی می شدند، یک یا چند آیه و احیانایک سوره برای رفع مشکل نازل می گردید پر واضح است که آیات نازل شده در هرمناسبتی، به همان حادثه و مناسبت نظر دارد پس اگر ابهام یا اشکالی در لفظ یامعنای آیه پدید آید، با شناخت آن حادثه یا پیش آمد، رفع اشکال می کرد در نتیجه برای دانستن معنا و تفسیر کامل هر آیه، باید به شان نزول آن رجوع کرد تا کاملا موضوع روشن شود پس شان نزول می تواند قرینه ای باشد تا دلالت آیه را تکمیل کند و بدون آن، دلالت آیه ناقص می ماند مثلا در مورد آیه «ان الصفا و المروه من شعائراللّه فمن حج البیت اواعتمر فلا جناح علیه ان یطوف بهما»[1] اشکال شده است که سعی میان دو کوه صفا و مروه در حج و عمره از ارکان است، چرا به لفظ «لاجناح»[2] تعبیر شده است ؟