اولین و آخرین آیه و سوره

درباره اولین آیه یا سوره نازل شده سه نظر وجود دارد:
1. گروهی معتقدند که اولین آیات سه یا پنج آیه از اول سوره علق بوده است که مقارن بعثت پیامبر نازل شده است، هنگامی که ملک (فرشته) فرود آمد و پیامبر را باعنوان «نبوت» ندا داد و به او گفت: بخوان، گفت: چه بخوانم؟
پس او را در پوشش خود گرفت و گفت: «اقرا باسم ربک الذی خلق، خلق الا نسان من علق، اقرا و ربک الا کرم الذی علم بالقلم، علم الا نسان ما لم یعلم»[1] از امام صادق (ع) روایت شده است که فرمود: «اول ما نزل علی رسول اللّه (ص) بسم اللّه الرحمان الرحیم اقرا باسم ربک و آخر مانزل علیه: اذاجا نصراللّه».[2]
2. گروهی نخستین سوره نازل شده را سوره مدثر می دانند از ابن سلمه روایت شده است که از جابربن عبداللّه انصاری سؤال کردم: کدامین سوره یا آیه قرآن برای نخستین بار نازل شده است؟ درباره اولین آیه یا سوره نازل شده سه نظر وجود دارد:
1. گروهی معتقدند که اولین آیات سه یا پنج آیه از اول سوره علق بوده است که مقارن بعثت پیامبر نازل شده است، هنگامی که ملک (فرشته) فرود آمد و
گفت: «یا ایها المدثر» گفتم: پس «اقرا باسم ربک» چه؟
گفت: گفتاری که از پیامبر اکرم (ص) شنیده ام اکنون برای شما بازگو می کنم شنیدم که فرمود: مدتی را در مجاورت کوه حرا گذرانیدم در پایان که از کوه پایین آمدم و به میانه دشت رسیدم، ندایی شنیدم به هر طرف نگریستم کسی را ندیدم سپس سر به آسمان بلند کردم، ناگهان او (جبرئیل) را دیدم لرزشی مرا فرا گرفت، به خانه نزدخدیجه آمدم، خواستم تا مرا بپوشاند آن گاه «یا ایها المدثر، قم فانذر»[3] نازل شد[4] گروهی از این حدیث استفاده کرده اند که اولین سوره نازل شده درابتدای وحی بر پیامبر اکرم (ص) این سوره است [5] ولی در متن حدیث هیچ گونه اشاره ای به این امر که نخستین سوره نازل شده این سوره باشد نشده است، و صرفا استنباط جابر از این حدیث چنین بوده است شاید این پیش آمد پس از مدتی که از بعثت گذشته بود (فترت) صورت گرفته باشد، زیرا پس از آغاز بعثت برای مدتی وحی منقطع گردید و دوباره آغاز شد شاهد بر این مدعی حدیث زیر است:
از جابربن عبداللّه روایت دیگری شده است که پیامبر(ص) درباره فترت وحی سخن می گفت و می فرمود: «هنگامی که به راه خود ادامه می دادم، ناگاه ندایی از آسمان شنیدم سربلند کردم، فرشته ای را دیدم که در کوه حرا نیز آمده بود از دیداراو به وحشت افتادم و بر روی زانوهای خود قرار گرفتم سپس از راه خود برگشتم و به خانه آمدم و گفتم: زملونی، زملونی (مرا بپوشانید) آن گاه مرا پوشاندند در این موقع آیات: (یا ایها المدثر، قم فانذر، و ربک فکبر، و ثیابک فطهر و الرجز فاهجر)[6] نازل شد پس از آن، وحی پی در پی و بدون انقطاع فرود آمد).[7]
3. گروهی اولین سوره نازل شده را سوره فاتحه می دانند زمخشری می گوید: «بیش تر مفسرین بر این عقیده اند که سوره فاتحه اولین سوره نازل شده قرآن است» علامه طبرسی از استاد احمد زاهد در کتاب ایضاح به نقل ازسعیدبن المسیب از مولی امیرالمؤمنین (ع) آورده است که فرمود: «از پیامبر(ص) ازثواب قرائت قرآن سؤال نمودم، سپس آن حضرت ثواب هر سوره را بیان فرمود، به ترتیب نزول سوره ها پس اولین سوره ای را که در مکه نازل شده است، سوره «فاتحه» بر شمرد، سپس «اقرا باسم ربک» و آن گاه سوره (ن و القلم)[8] واحدی نیشابوری در اسباب النزول درباره ابتدای بعثت چنین آورده است: «گاه که پیامبر باخود خلوتی داشت، ندایی از آسمان می شنید که موجب هراس وی می شد و درآخرین بار فرشته او را ندا داد: یا محمد! گفت: لبیک گفت: بگو«بسم اللّه الرحمان الرحیم الحمد للّه رب العالمین»[9] البته پیامبر اکرم (ص) از همان ابتدای بعثت با گروه کوچک خود (علی و جعفر و زید و خدیجه) نماز را طبق سنت اسلامی انجام می داد و نماز بدون فاتحه الکتاب برپا نمی شود و در حدیث آمده است: «اولین چیزی که جبرئیل به پیامبر(ص) تعلیم داد، نماز و وضو بود» که لازمه آن مقرون بودن بعثت با نزول سوره حمد است جلال الدین سیوطی می گوید: «هرگز نبوده است که نماز در اسلام بدون فاتحه الکتاب باشد».[10]
میان این سه نظر می توان به گونه ای جمع کرد، زیرا نزول سه یا پنج آیه از اول سوره علق به طور قطع با آغاز بعثت مقارن بوده است، و این مساله مورد اتفاق نظراست سپس چند آیه از ابتدای سوره مدثر نازل شده است، ولی اولین سوره کامل که بر پیامبر نازل گردیده سوره حمد است و چند آیه از سوره علق یا سوره مدثر درآغاز، عنوان سوره نداشته و با نزول بقیه آیه های سوره این عنوان را یافته است لذا اشکالی ندارد که بگوییم اولین سوره، سوره حمد است و به نام فاتحه الکتاب خوانده می شود وجوب خوانده شدن این سوره در نماز اهمیت آن را می رساند، به طوری که آن را سزاوار عدل و همتای قرآن شدن، می کند «ولقد آتیناک سبعا من المثانی و القرآن العظیم[11]، و به راستی ما به تو سوره حمد و قرآن عظیم رادادیم» سوره ای که به نام «سبعا من المثانی» خوانده می شود بنابر نقلی سوره حمداست که مشتمل بر هفت آیه است از این جهت «مثانی» گفته می شود که به سبب کوتاهی قابل تکرار است به ویژه سوره حمد که روزانه در نماز تکرار می شود پس اگرترتیب نزول سوره ها را از نظر ابتدای سوره ها در نظر بگیریم، اولین سوره، علق وپنجمین سوره، حمد است چنان که در ترتیب نزول سوره ها آورده ایم و اگر سوره کامل را ملاک بدانیم، اولین سوره کامل سوره حمد است.
آخرین آیه و سوره
در روایات منقول از اهل بیت (ع) آمده است که آخرین سوره، سوره نصر است دراین سوره به ظاهر بشارت به پیروزی مطلق شریعت داده شده که پایه های آن استوارو مستحکم گشته است و گروه گروه مردم آن را پذیرفته اند: «بسم اللّه الرحمان الرحیم، اذا جا نصراللّه و الفتح، و رایت الناس یدخلون فی دین اللّه افواجا، فسبح بحمد ربک واستغفره انه کان توابا»[12] با نزول این سوره، صحابه خرسند شدند زیرا پیروزی مطلق اسلام بر کفر و تثبیت و استحکام پایه های دین را بشارت می داد ولی عباس عموی پیامبر از نزول این سوره سخت غمناک گردید و گریان شد پیامبر(ص) به اوفرمود: «ای عم چرا گریانی؟» گفت: «به گمانم از پایان کار تو خبرمی دهد»پیامبر(ص) فرمود: «همان گونه است که گمان برده ای» پیامبر پس از آن دوسال بیش تر زیست نکرد.[13]
امام صادق (ع) فرمود: «آخرین سوره، اذا جا نصراللّه و الفتح است»[14] ازابن عباس نیز روایت شده که آخرین سوره، سوره نصر است [15] و نیز روایت شده است: آخرین سوره، سوره برائت است که نخستین آیات آن سال نهم هجرت نازل شد و پیامبر(ص) علی (ع) را فرستاد تا آن را بر جمع مشرکین بخواند.[16]
در بسیاری از روایات آمده است: آخرین آیه که بر پیامبر اکرم (ص) نازل شد این آیه بود: «و اتقوا یوما ترجعون فیه الی اللّه ثم توفی کل نفس ما کسبت و هم لایظلمون» [17] جبرئیل آن را نازل کرد و گفت: آن را در میانه آیه ربا و آیه دین (پس ازآیه شماره 280) از سوره بقره قرار دهد و پس از آن پیامبر بیش از 21 روز و بنابرقولی 7 روز ادامه حیات نداد.[18]
احمد بن ابی یعقوب مشهور به ابن واضح یعقوبی (متوفای سال های پس از292) در تاریخ خود چنین آورده است: «گفته اند که آخرین آیه نازل شده بر پیامبراکرم (ص) این آیه بود: «الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الا سلام دینا»[19]، ـ سپس در ادامه می گوید: ـ و همین گفتار نزد ما صحیح واستوار است و نزول آن در روز نصب مولی امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب در غدیرخم بوده است».[20]
آری سوره نصر پیش از سوره برائت نازل شده است، زیرا سوره نصر در سال فتح مکه (عام الفتح) که سال هشتم هجرت بود، نازل گردیده و سوره برائت پس از فتح، سال نهم هجرت نازل شده است راه جمع میان این روایات بدین گونه است که بگوییم: آخرین سوره کامل سوره نصر است و آخرین سوره به اعتبار آیات نخستین آن، سوره برائت است اما آیه «واتقوا یوما ترجعون فیه الی اللّه» [21] طبق روایت ماوردی در منی به سال حجه الوداع نازل گردید[22] بنابراین نمی تواند آخرین آیه باشد، زیرا آیه «اکمال» پس از بازگشت پیامبر(ص) از حجه الوداع در غدیر خم بین راه نازل شده است پس گفته ابن واضح یعقوبی، صحیح تر به نظر می رسد، زیرا سوره برائت، پس از فتح مکه، در سال نهم هجرت و سوره مائده در سال دهم هجرت (سال حجه الوداع) نازل شده است علاوه برآن، سوره مائده مشتمل بر یک سری احکام است که پایان جنگ و استقرار اسلام را می رساند به ویژه آیه «اکمال» که ازپایان کار رسالت خبر می دهد و با آخرین آیه در آخرین سوره تناسب دارد پس آخرین سوره کامل، سوره نصر است که در عام الفتح نازل شد و آخرین آیه که پایان کار رسالت را خبر می دهد، آیه «اکمال» است گرچه ممکن است به اعتبارآیات الاحکام، آخرین آیه: «واتقوا یوما ترجعون فیه الی اللّه» [23] باشد که در سوره بقره ضبط و ثبت شده است.

---

[1]. علق 96: 5 ـ 1 ر ک: تفسیر منسوب به امام عسکری ، ص 157 بحارالانوار، ج18 ، ص 206، حدیث 36 تفسیربرهان ، ج2 ، ص 478 صحیح مسلم ، ج1 ، ص 97 صحیح بخاری ، ج1 ، ص 3.
[2]. اصول کافی ، ج2 ، ص 628 عیون اخبارالرضا، ج2 ، ص 6 بحارالانوار، ج92 ، ص 39.
[3]. مدثر 74: 2 ـ 1.
[4]. صحیح مسلم ، ج1 ، ص 99 و رجوع کنید به: امام احمد بن حنبل ، مسند احمد، ج3 ، ص 306.
[5]. ر ک: بدرالدین زرکشی ، البرهان فی علوم القرآن ، ج1 ، ص 206.
[6]. مدثر 74: 5 ـ 1.
[7]. صحیح بخاری ، ج1 ، ص 4 صحیح مسلم ، ج1 ، ص 98 و رجوع کنید به: مسند احمد، ج3 ، ص 325.
[8]. تفسیر طبرسی ، ج10 ، ص 405 و رجوع کنید به: الکشاف ، ج4 ، ص 775.
[9]. فاتحه 1: 2 ـ 1 اسباب النزول ، ص 11.
[10]. الاتقان ، ج1 ، ص 12.
[11]. حجر 15: 87.
[12]. نصر 110: 3 ـ 1.
[13]. تفسیر طبرسی ، ج10 ، ص 554.
[14]. تفسیر برهان ، ج1 ، ص 29.
[15]. الاتقان ، ج1 ، ص 27.
[16]. تفسیر صافی ، ج1 ، ص 680.
[17]. بقره 2: 281 برخی از نظر ادبی اشکال کرده گفته اند، مصدر بودن آیه به «واو» عاطفه ، با نزول انفرادی آیه سازش ندارد ولی باید توجه داشت ـ بر فرض صحت روایت ـ مصدر شدن آیه به «واو» از آن جهت است تاتکمله آیه قبل قرار گیرد گرچه با فاصله زمانی و به طور انفرادی نازل گردیده باشد علاوه مصدر شدن جمله های بدون سابقه ، به «واو» در استعمالات عربی فراوان است: «و لقد امر علی اللئیم یسبنی فمضیت ثمه قلت لا یعنینی» «و رب قائله یوما بذی سلم این الطریق الی حمام منجاب» و در قرآن نیز فراوان یافت می شودکه بر سر آیاتی «واو» آمده که با آیات قبل رابطه ای ندارند مثلا: «انما قولنا لشی اذا اردناه ان نقول له کن فیکون و الذین هاجروا فی اللّه من بعد ما ظلموا و ما ارسلنا من قبلک الا رجالا نوحی الیهم» (سوره نحل 43 ـ 40) آیه نخست در امر تکوین است آیه بعد در رابطه با مهاجرت آیه سوم مربوط به نحوه ارسال پیامبران پرواضح است که این آیات از هم جدا نازل گشته سپس در نوشتار پی درپی ثبت شده اند.
[18]. تفسیر شبر، ص 83 تفسیر ماوردی ، ج1 ، ص 282.
[19]. مائده 5: 3.
[20]. ابن واضح یعقوبی ، تاریخ یعقوبی ، ج2 ، ص 35.
[21]. بقره 2: 281.
[22]. تفسیر ماوردی (النکت العیون ) ج 1، ص 63 زرکشی البرهان ، ج1 ، ص 186.
[23]. بقره 2: 281.