علوم قرآنی
وبلاگ علوم قرآنیعلوم قرآنی
وبلاگ علوم قرآنیاعجاز علمی
اعجاز علمی اشاراتی است گذرا که به برخی از اسرار طبیعت نظر دارد و به گونه تراوشی از لابه لای تعابیر قرآنی ـ احیانا ـ مشهود می گردد، که با مرور زمان وپیش رفت دانش و قطعیت یافتن برخی نظریه های علمی، پرده از این اشارت هابرداشته می شود و دانش مندان خصوصا با پی بردن به این حقایق، قرآن را از دیدگاه اعجاز مورد ستایش و پذیرش قرار می دهند.
اعجاز علمی اشاراتی است گذرا که به برخی از اسرار طبیعت نظر دارد و به گونه
تراوشی از لابه لای تعابیر قرآنی ـ احیانا ـ مشهود می گردد، که با مرور
زمان وپیش رفت دانش و قطعیت یافتن برخی نظریه های علمی، پرده از این اشارت
هابرداشته می شود و دانش مندان خصوصا با پی بردن به این حقایق، قرآن را از
دیدگاه اعجاز مورد ستایش و پذیرش قرار می دهند.
و «اعجاز علمی قرآن» مربوط به اشاراتی است که ازگوشه های سخن حق تعالی
نمودار گشته و هدف اصلی نبوده است، زیرا قرآن کتاب هدایت است و هدف اصلی آن
جهت بخشیدن به زندگی انسان و آموختن راه سعادت به او است ازاین رو اگر گاه
در قرآن به برخی اشارات علمی بر می خوریم، ازآن جهت است که این سخن از
منبع سرشار علم و حکمت الهی نشات گرفته و ازسرچشمه علم بی پایان حکایت دارد
«قل انزله الذی یعلم السر فی السماوات والا رض[1]،
بگو: آن را کسی نازل ساخته است که راز نهان ها را در آسمان ها وزمین می
داند» و این یک امر طبیعی است که هر دانش مندی هرچند در غیر رشته تخصصی خود
سخن گوید، از لابه لای گفته هایش گاه تعابیری ادا می شود که حاکی از دانش و
رشته تخصص وی می باشد همانند آن که فقیهی درباره یک موضوع معمولی سخن
گوید، کسانی که با فقاهت آشنایی دارند از تعابیر وی درمی یابند که صاحب
سخن، فقیه می باشد، گرچه آن فقیه نخواسته تا فقاهت خود را در سخنان خود
بنمایاند هم چنین است اشارات علمی قرآن که تراوش گونه است و هدف اصلی کلام
را تشکیل نمی دهد.
چند تذکر
پیش از آن که نمونه هایی از این اشارات علمی ارائه گردد، ضرورت است که چند نکته تذکر داده شود:
1. برخی را گمان برآن است که قرآن مشتمل بر تمامی اصول و مبانی علوم
طبیعی و ریاضی و فلکی و حتی رشته های صنعتی و اکتشافات علمی و غیره می باشد
و چیزی از علوم و دانستنی ها را فروگذار نکرده است خلاصه قرآن علاوه بریک
کتاب تشریعی کتاب علمی نیز به شمار می رود برای اثبات این پندار افسانه
وار، خواسته اند دلایلی از خود قرآن ارائه دهند، از جمله آیه «و نزلنا علیک
الکتاب تبیانالکل شی[2]، قرآن را بر تو فرستادیم تا بیان گر همه چیز باشد» «ما فرطنا فی الکتاب من شی[3]، در کتاب ـ قرآن ـ چیزی فروگذار نکردیم» «و لا رطب و لایابس الا فی کتاب مبین[4]،
هیچ خشک و تری نیست مگر آن که در کتابی آشکار (ثبت) است» در حدیثی از
عبداللّه بن مسعود آمده: «من اراد علم الاولین و الاخرین فلیتدبر القرآن[5]، هر که علوم گذشتگان و آیندگان را خواهان باشد، همانا درقرآن تعمق نماید».
اگر این گمان از جانب برخی سرشناسان[6] مطرح نگردیده یا به آنان نسبت داده نشده بود، متعرض آن نگردیده در صدد نقد آن بر نمی آمدیم، زیراسستی دلایل آن آشکار است.
اولین سؤال که متوجه صاحبان این پندار می شود آن است که از کجا و چگونه
این همه علوم و صنایع و اکتشافات روزافزون از قرآن استنباط شده، چرا
پیشینیان به آن پی نبرده و متاخرین نیز به آن توجهی ندارند؟!.
دیگر آن که آیات مورد استناد با مطلب مورد ادعا بی گانه است زیرا آیه
سوره نحل در رابطه با بیان فراگیر احکام شریعت است آیه در صدد اتمام حجت بر
کافران است که روز رستاخیز هر پیامبری با عنوان شاهد بر رفتار امت های خود
برانگیخته می شود و پیامبر اسلام نیز شاهد بر این امت می باشد، زیرا کتاب و
شریعتی که بردست او فرستاده شده کامل بوده و همه چیز در آن بیان شده است
«و جئنا بک شهیداعلی هؤلا و نزلنا علیک الکتاب تبیانا لکل شی و هدی و رحمه و
بشری للمسلمین» [7]
یعنی جای نقص و کاستی در بیان وظایف و تکالیف شرعی باقی نگذاردیم، تا
هدایت و رحمت و بشارتی باشد برای مسلمانان لذا با ملاحظه شان نزول و
مخاطبین مورد نظر آیه و نیز صدر و ذیل آیه، به خوبی روشن است که مقصود از
«تبیانا لکل شئ» همان فراگیری و جامعیت احکام شرع است.
اصولا شعاع دائره مفهوم هر کلام، با ملاحظه جای گاهی که گوینده در آن
قرارگرفته، مشخص می گردد مثلا محمد بن زکریا که کتاب «من لا یحضره الطبیب»
رانگاشت و یادآورد شد که تمامی آن چه مورد نیاز است در این کتاب فراهم
ساخته است، از جای گاه یک پزشک عالی مقام سخن گفته است، لذا مقصود وی از
تمامی نیازها، در چارچوب نیازهای پزشکی است بر همین شیوه مرحوم صدوق کتاب
«من لا یحضره الفقیه» را تالیف نمود، تا مجموع نیازهای در محدوده فقاهت
راعرضه کند هم چنین است آن گاه که خداوند بر کرسی تشریع نشسته، در رابطه
باکتب و شرایع نازل شده بر پیامبران، چنین تعبیری ایفاد کند که صرفا به
جامعیت جنبه های تشریعی نظر دارد!.
همین گونه است آیه «ما فرطنا فی الکتاب من شی» [8]
اگر مقصود از «کتاب» قرآن باشد در صورتی که ظاهر آیه چیز دیگر است و مقصود
از کتاب، کتاب تکوین ودر رابطه با علم ازلی الهی است آیه چنین است: «و ما
من دابه فی الا رض و لا طائریطیر بجناحیه الا امم امثالکم ما فرطنا فی
الکتاب من شی ثم الی ربهم یح شرون» [9] یعنی ما همه موجودات و آفریده ها را زیر نظر داریم و هیچ چیزبیرون از علم ازلی ما نیست و سرانجام همه موجودات به سوی خدا است.
آیه «و عنده مفاتح الغیب لا یعلمها الا هو و یعلم ما فی البر و البحر و
ما تسقط من ورقه الا یعلمها و لا حبه فی ظلمات الا رض و لا رطب و لا یابس
الا فی کتاب مبین» [10]، در این جهت روشن تر است، که همه موجودات و رفتار و کردارشان در علم ازلی الهی ثبت و ضبط است و حضور بالفعل دارد.
و اما حدیث ابن مسعود، صرفا در رابطه با علومی است که وی با آن آشنایی
داشته و آن، علوم و معارف دینی است و مقصود از اولین و آخرین، سابقین
ولاحقین انبیا و شرایع آنان می باشد، که تمام آن چه در آن ها آمده در قرآن
فراهم است.
2. دومین نکته آن که به کارگیری ابزار علمی برای فهم معانی قرآنی، کاری
بس دشوار و ظریف است، زیرا علم حالت ثبات ندارد و با پیش رفت زمان گسترش
ودگرگونی پیدا می کند و چه بسا یک نظریه علمی ـ چه رسد به فرضیه ـ که
روزگاری حالت قطعیت به خود گرفته باشد، روز دیگر هم چون سرابی نقش بر آب،
محو ونابود گردد لذا اگر مفاهیم قرآنی را با ابزار ناپایدار علمی تفسیر و
توجیه کنیم، به معانی قرآن که حالت ثبات و واقعیتی استوار دارند، تزلزل
بخشیده و آن را نااستوارمی سازیم خلاصه، گره زدن فرآورده های دانش با قرآن،
کار صحیحی به نظرنمی رسد.
آری اگر دانش مندی با ابزار علمی که در اختیار دارد و قطعیت آن برایش
روشن است، توانست از برخی ابهامات قرآنی ـ که در همین اشاره ها نمودار است ـ
پرده بردارد، کاری پسندیده است مشروط بر آن که باکلمه «شاید» نظر خود را
آغاز کند وبگوید: شاید ـ یا به احتمال قوی ـ مقصود آیه چنین باشد، تا اگر
در آن نظریه علمی تحولی ایجاد گردد، به قرآن صدمه ای وارد نشود، صرفا گفته
شود که تفسیر او اشتباه بوده است.
ما در این بخش از اعجاز قرآنی، با استفاده از برخی نظریه های قطعی علم
منقول از دانش مندان مورد اعتماد، سعی در تفسیر برخی اشارات علمی قرآن
نموده ایم امابه این نکته باید توجه داشت که هرگز نباید میان دیدگاه های
استوار دین و فراورده های ناپایدار علم، پیوند ناگسستنی ایجاد نمود.
3. نکته سوم، آیا تحدی ـ که نمایان گر اعجاز قرآن است ـ جنبه علمی قرآن را نیزشامل می شود؟
بدین معنا که قرآن آن گاه که تحدی نموده و هم آورد طلبیده، آیا به این گونه اشارات علمی نیز نظر داشته است ؟
یا آن که بر اثر پیش رفت علم و پی بردن به برخی از اسرار علمی که قرآن
به آن ها اشارتی دارد، گوشه ای از اعجاز این کتاب آسمانی روشن شده است به
عبارتی دیگر پس از آن که دانش مندان با ابزار علمی که در اختیار داشتند
توانستند از این گونه اشارات علمی که تا کنون حالت ابهام داشته، پرده
بردارند و در نتیجه به گوشه ای از احاطه صاحب سخن (پروردگار) پی ببرند
ودریابند که چنین سخنی یا اشارتی در آن روزگار، جز از پروردگار جهان امکان
صدورنداشته و بدین جهت مساله اعجاز علمی قرآن مطرح گردیده است !
برخی بر همین عقیده اند، که این گونه اشارات علمی دلیل اعجاز می
تواندباشدولی تحدی به آن صورت نگرفته است، چون روی سخن در آیات تحدی
باکسانی است که هرگز با این گونه علوم آشنایی نداشته اند بر این مبنا قرآن
در جهت علمی همانند دیگر کتب آسمانی است، که صورت تحدی به خود نگرفته اند،
گرچه اشارات علمی دلیل اعجاز می توانند باشند.[11]
ولی این طرز تفکر از آن جا نشات گرفته که گمان برده اند روی سخن در
آیات تحدی تنها با عرب معاصر نزول قرآن بوده است، در حالی که قرآن مرحله به
مرحله از محدوده زمانی عصر خویش فراتر رفته و دامنه تحدی را گسترش داده
است، نه تنها عرب بلکه تمامی بشریت را برای ابدیت به هم آوردی فرا خوانده
است.
یکی از آیات تحدی که در سوره بقره است و پس از ظهور و گسترش اسلام
درمدینه نازل گشته، تمامی مردم را مورد خطاب قرار داده است، پس از خطاب «یا
ایهاالناس اعبدوا ربکم الذی خلقکم والذین من قبلکم لعلکم تتقون» ـ با
فاصله یک آیه می فرماید: «و ان کنتم فی ریب مما نزلنا علی عبدنا فاتوا
بسوره من مثله وادعواشهداکم من دون اللّه ان کنتم صادقین فان لم تفعلوا و
لن تفعلوا» [12]
همه مردم مخاطب قرار گرفته اند، تا چنان چه تردیدی در رابطه با صحت وحی
قرآنی دردل های شان راه یافته، آزمایش کنند آیا می توانند حتی یک سوره
همانند قرآن بیاورند؟هرگز نتوانسته و نخواهند توانست.
آیه «قل لئن اجتمعت الا نس و الجن علی ان یاتوا بمثل هذا القرآن لا یاتون بمثله ولو کان بعضهم لبعض ظهیرا» [1] آب پاکی را بر دست همه ریخته، تمامی انس و جن رابه نحو جمعی ـ که عموم افرادی و ازمانی هر دو را شامل می شود[2] ـ موردتحدی قرار داده است و اعلام کرده که اگر همه انسان ها و پریان پشت در پشت هم بکوشند تا هم چون قرآنی بیاورند نخواهند توانست.
اکنون می پرسیم که این گونه گسترش در دامنه تحدی ـ که همه انسان ها را
در همه سطوح و در طول زمان شامل گردیده است ـ آیا نمی تواند دلیل آن باشد
که همه جوانب اعجاز قرآنی، هر کدام به فراخور حال مخاطب خاص خود، مورد تحدی
قرار گرفته باشند؟
به سادگی نمی توان از کنار این احتمال گذشت یا آن رانادیده گرفت !.
نمونه هایی از اشارات علمی
در قرآن از این گونه اشارات علمی و گذرا بسیار است برخی از این اشارات
از دیرزمان و برخی در سالیان اخیر با ابزار علم روشن شده و شاید بسیاری
دیگر را گذشت زمان آشکار سازد دانش مندان ـ به ویژه در عصر حاضر ـ در این
باره بسیارکوشیده اند، گرچه افرادی به خطا رفته ولی بسیاری نیز موفق گردیده
اند نمونه هایی از این گونه اشارات در بخش اعجاز علمی قرآن در کتاب
«التمهید» ج 6 آمده است، در این جا به جهت اختصار به چند نمونه بسنده می
کنیم:
رتق و فتق آسمان ها و زمین
«اولم یر الذین کفروا ان السماوات والا رض کانتا رتقا ففتقناهما» [3]
«رتق» به معنای «به هم پیوسته» و «فتق» به معنای «از هم گسسته» است در این
آیه آمده است که آسمان ها و زمین به هم پیوسته بوده اند و سپس از هم گسسته
شدند.
مفسران در این پیوسته بودن وگسسته شدن زمین و آسمان ها اختلاف نظرداشته
اند بیش تر بر این نظر بوده اند که مقصود از به هم پیوستگی و گسسته شدن،
همان گشوده شدن درهای آسمان و ریزش باران است، «ففتحنا ابواب السماء بماء
منهمر[4]،
پس درهای آسمان را با آبی ریزان گشودیم» و نیز شکافتن زمین وروییدن گیاه،
چنان چه می فرماید: «ثم شققنا الا رض شقا فانبتنا فیها حبا[5]،
زمین را شکافتیم و پس در آن، دانه رویانیدیم» علا مه طبرسی گوید: «و این
معنا از دو امام (ابوجعفر باقر و ابو عبداللّه صادق (ع) روایت شده است[6]، در «روضه کافی» روایتی ضعیف السند از امام باقر(ع) است[7] و در تفسیر قمی روایتی که اتصال سندی ندارد از امام صادق (ع) روایت شده است.[8]
تفسیر دیگری در این باره شده که آسمان ها و زمین ابتدا به هم پیوسته
بودندسپس از هم جدا گشته و به این صورت درآمده اند چنان چه در سوره «فصلت»
می خوانیم: «ثم استوی الی السما و هی دخان فقال لها و للا رض ائتیا طوعا او
کرها قالتااتینا طائعین فقضاهن سبع سماوات[9]،
(خداوند) هنگامی که به آفرینش آسمان روی آورد، آسمان ها به صورت دودی ـ
توده گازی ـ بودند آن گاه به زمین و آسمان فرمان داد که به صورت جدا از هم
حضور یابند ـ چه بخواهند و چه نخواهند (یعنی یک فرمان تکوینی بود)، آن ها
(به زبان حال) گفتند: فرمان پذیر آمدیم سپس هفت آسمان را این چنین استوار
ساخت».
مطلب مذکور در آیه فوق مبین یک حقیقت علمی است که دانش روز، کم و بیش
به آن پی برده است و آن این است که منشا جهان مادی به صورت یک توده گازی
بوده است بدین ترتیب واژه «دخان» در کلمات عرب، دقیق ترین تعبیر از ماده
نخستین ساختار جهان است.
مولا امیرمؤمنان ـ مکررا ـ در نهج البلاغه به همین حقیقت علمی که آیه
کریمه به آن اشارت دارد، تصریح فرموده است در اولین خطبه نهج البلاغه ـ که
درباره آفرینش جهان است ـ می خوانیم: «ثم انشا سبحانه فتق الاجوا و شق
الارجا و سکائک الهوا ثم فتق ماء بین السماوات العلی فملاهن اطوارا من
ملائکته، سپس خداوندفضاهای شکافته و کرانه های کافته و هوای به آسمان و
زمین راه یافته را پدیدآوردآن گاه میان آسمان های زبرین را بگشود و از گونه
گون فرشتگان پر نمود» درخطبه 211 می فرماید: «ففتقها سبع سماوات بعد
ارتتاقها، آن ها را از هم شکافت پس ازآن که به هم پیوسته بودند».
علا مه مجلسی ـ در شرح روضه کافی ـ پس از نقل دو روایت سابق الذکرمی
فرماید: «این دو روایت، برخلاف آن چیزی است که از مولا امیرمؤمنان (ع)رسیده
است» [10] در این باره تفصیلا سخن گفته ایم. [11]
نقش کوه ها در استواری زمین
در نه جای قرآن از کوه ها با تعبیر «رواسی» یاد شده است[12] «و جعلنا فی الا رض رواسی ان تمید بهم[13]، و کوه ها را در زمین پابرجا و استوار نهادیم تا مبادا (زمین) آنان (مردم) را تکان دهد و بلرزاند».
اساسا تعبیر از کوه ها به «رواسی» بدان جهت است که «ثابت هایی» هستند
که برریشه های مستحکم استوار می باشند و از ماده «رست السفینة» گرفته شده،
به معنای لنگر انداختن کشتی است که به وسیله این لنگرها در تلاطم آب های
دریا استوار وپابرجا می ماند ازاین رو، کوه ها هم چون لنگرهایی هستند که
زمین را در گردش ها وچرخش های خود، از لرزش و تکان باز می دارد.
هم چنین از کوه ها به «اوتاد» تعبیر شده، به معنای میخ ها، که زمین را از هم پاشی و فروریزی نگاه می دارد «والجبال اوتادا»[14].
مولا امیرمؤمنان در این زمینه گفتاری دارد، که به خوبی تعابیر اعجاز گونه قرآن راروشن می سازد می فرماید:
«و جبل جلا میدها، و نشوز متونها و اطوادها، فارساها فی مراسیها، و
الزمهاقراراتها فمضت رؤوسها فی الهوا، و رست اصولها فی الما فانهد جبالها
عن سهولها، و اساخ قواعدها فی متون اقطارها و مواضع انصابها فاشهق قلالها، و
اطال انشازها، و جعلها للارض عمادا، و ارزها فیها اوتادا فسکنت علی حرکتها
من ان تمید باهلها، او تسیخ بحملها، او تزول عن مواضعها فسبحان من امسکها
بعدموجان میاهها[15]،
هم راه با سرشتن صخره های بزرگ زمین و برآمدن دل این صخره ها و قله های
بلند سر به فلک کشیده، در جای گاه های خود استواریشان بخشید پس قله ها را
در هوا به بلندا برد و ریشه های شان را در آب فرو کشید بدین سان خداوند کوه
ها را با بلنداشان از دشت ها جدا ساخت و پایه های شان را چونان ریشه
درختان در زمین های پیرامون و مواضع نصبشان، در اعماق زمین نفوذشان دادکوه
ها را با قله هایی بس بلند و سلسله هایی به هم پیوسته و دراز، تکیه گاه
زمین ساخت و چونان میخ ها برآن بکوفت چنین است که زمین به رغم حرکات
گوناگونی که دارد، برای ساکنانش از لرزش و تکان نگاه داشته شد و از فرو در
کشیدن بار خود، باز داشته شد و از لغزش از جای گاه خود در امان ماند پس
بزرگ است خداوندی که زمین را به رغم تلاطم امواج خروشان آب های آن، چنین
استوار نگاه داشت».
در بخشی از این گفتار درربار آمده: «زمین به رغم حرکت های خود از لغزش
ولرزش و فروپاشیدگی نگاه داشته شد» از این گفتار سه نکته به دست می آید:
1. زمین دارای حرکت های گوناگون است، ولی به رغم این حرکت ها آرامش وتعادل خود را حفظ کرده است.
2. پوسته زمین مستحکم است و از هم نمی گسلد و لایه هایش گسسته نمی شود، تا ساکنان و بارهایش را در درون خود فرو نکشد.
3. زمین در حرکت وضعی و انتقالی و برخی حرکت های دیگر، آرام و
استواراست و از مدارهایی که به طور منظم در آن می گردد، بیرون نمی افتد.
این گونه نکته ها امروزه مورد تایید اکتشافات و پژوهش های علمی
قرارگرفته است این اثر بزرگ کوه ها ـ که حیات را بر پهنای زمین میسر ساخته
است به دلیل آن است که سلسله کوه های پراکنده در پوسته سخت زمین، همانند
کمربند زنجیره ای اطراف زمین را در بر گرفته اند.
اکنون بهتر می توانیم به ظرافت و دقت فرموده امام (ع) در خطبه یکم نهج
البلاغة پی ببریم، که به جای کلمه جبال (کوه ها) واژه صخور (صخره ها) را به
کار برده «و وتدبالصخور میدان ارضه، و به کوه های گران، زمین را میخ کوب
نموده به آن استواری بخشیده است» این گفتار، تفسیر آیه فوق الذکر است «و
جعلنا فی الارض رواسی ان تمید بهم»[16] امام (ع) جنبه «صخره ای» بودن کوه ها را در جهت استحکام واستواری مرتبط می داند.
سلسله کوه های سنگی ـ با پستی و بلندی هایی که دارند ـ نقش بزرگی در
تعادل زمین و ثبات اجزا واستواری پوسته آن دارند تا این کوه ها با وجود
شعله ور بودن درون والتهاب گداخته های آن، درهم شکسته و لرزان نشوند.
آشنایان با علوم طبیعی می دانند که زمین با حلقه هایی از سلسله کوه ها،
محاصره شده است و این امر عامل حفظ بیش تر ثبات زمین می باشد حکمت و
چگونگی ارتباط این سلسله کوه ها با یک دیگر و جهت امتداد آن ها نیز بر
طبیعی دانان پوشیده نیست این سلسله کوه ها بر اساس نظمی بدیع و محکم و توجه
برانگیز، زمین را به شکل حلقه هایی کوهستانی درآورده است که از چهار طرف
آن را در بر گرفته اند.
وقتی به نقشه طبیعی زمین نظر می افکنیم، ناهم واری های زمین را به
روشنی مشاهده می کنیم و می بینیم سلسله کوه ها به طور عموم در طول هر قاره
امتدادمی یابد گویا این کوه ها ستون فقرات قاره ها هستند.
هنگامی که به شبه جزیره های هر قاره می نگریم سلسله کوه ها را در
طولانی ترین شکل ممکن امتداد یافته می یابیم در طول جزایر کوهستانی ـ بزرگ
یا کوچک ـ نیزسلسله کوه هایی یافت می شود.
امروزه با سیر و مطالعه در بستر دریاها و اقیانوس ها به طور یقین ثابت
شده است که بیش تر جزیره ها و ارتفاعات آن ها در حقیقت دامنه و امتداد
سلسله کوه ها وجزئی از آن ها هستند، به این صورت که قسمتی از آن کوه ها در
آب دریاها فرو رفته وپوشیده شده و بخشی دیگر همانند جزیره ها، برسطح آب
آشکار است.
بنابراین تمام قاره ها به وسیله سلسله کوه ها و از طریق خشکی یا دریا به یک دیگرمتصل اند جالب توجه است بدانیم، حلقه ای از سلسله کوه ها در زیر دریا و درنزدیکی ساحل شمالی قاره های سه گانه شمالی قرار دارد که کاملا اقیانوس منجمدشمالی را در بر گرفته است و بسیاری از جزیره های حاشیه این ساحل برجستگی های آن سلسله کوه ها هستند.
یعنی در قطب جنوب نیز حلقه دیگری از سلسله کوه ها قرار دارد که قطب منجمد جنوب را در بر گرفته است بین دو حلقه یاد شده حلقه های دیگر سلسله کوه ها که در طول قاره ها و اقیانوس ها از شمال تا جنوب امتداد دارد پیوندی محکم ایجاد کرده است گویی این سلسله کوه ها، چارچوب هایی مشبک هستند که پنچه دردست آویز زمین زده اند و از متلاشی شدن و تجزیه و پراکندگی ذرات زمین در فضاجلوگیری می کنند.
از جهت دیگر، درون زمین شعله ور است آتش برافروخته و زبانه دار وخشمگینی در درون زمین شعله ور است، گویی نزدیک است از خشم به جوش وخروش آید و اگر ضخامت و سختی پوسته زمین نبود، این آتش برافروخته زمین رادرهم می ریخت زمین لرزه ها و آتش فشان هایی که گه گاه مشاهده می شود بخشی ناچیز از التهاب و فوران آتش درونی زمین است.
سختی و ضخامت پوسته روی زمین ـ که از دیرباز سرد مانده است ـ از فوران درون برافروخته زمین مانع می شود واگر سختی و صلابت پوسته زمین نبود، لرزش های شدید و مستمر تمام زمین را فرا می گرفت اگر خداوند زمین را نگه نمی داشت و آرامش نمی بخشید، زمین ساکنانش را در خود فرو می کشید واطرافش شکافته می شد و همه چیز در هم فرو می ریخت اما خداوند آسمان و زمین را نگاه می دارد تا از استواری که دارند نلغزند «ان اللّه یمسک السماوات والا رض ان تزولا».[1]
ملاحظه می شود که کوه ها صخره های کوهستانی سلسله واری هستند که زمین رااحاطه کرده اثر مستقیمی بر توازن زمین دارد و جلوی لرزش آن را می گیرد، به علاوه سختی این پوسته در برگیرنده زمین جلوی اشتعال درونی زمین را نیز می گیرد، که درکلام مولا امیرمؤمنان (ع) به این حقایق آشکار (از دیدگاه علم روز) اشارت فرموده است. [2]
دشواری تنفس با افزایش ارتفاع
«و من یرد ان یضله یجعل صدره ضیقا حرجا کانما یصعد فی السما». [3]
در این آیه از سختی و دشواری زندگی گم راهان سخن می گوید و آنان را به کسی تشبیه می کند که در حال صعود به لایه های بالایی جو است و در اثر این صعوددچار تنگی نفس و فشار سخت بر سینه خود می گردد.
مفسران پیشین در وجه تشبیه، در آیه فوق اختلاف نظر دارند برخی بر این باوربوده اند که مقصود تشبیه به کسی است که بیهوده می کوشد تا پرواز کند و مانندپرندگان در آسمان به پرواز درآید، چون این کار برایش مقدور نیست ناراحت می شود و از شدت ناراحتی نفس کشیدن بر او دشوار می گردد.
برخی گفته اند که این تشبیه همانند حالتی است که درختان نونهال بخواهند درجنگل های انبوه رشد یابند، اما درختان کهن سر در هم کرده راه سربرافراشتن رامسدود می کنند و این درختان تازه رشد به سختی و دشواری راه خود را به فضای آزاد باز می کنند مطالبی از این قبیل گفته شده که هیچ کدام مفهوم آیه را به خوبی روشن نمی سازد.
ولی امروزه با پی بردن به پدیده فشارهوا در سطح زمین وتناسب آن با فشاردرجه خون از داخل بدن، که موجب تعادل فشار بیرونی و درونی است، وجه تشبیه درآیه بهتر روشن شده و تاحدودی از ابهامات تفاسیر پیشین کاسته شده است.
اشتباه مفسران پیشین در این بوده که از تعبیر «یصعد فی السما» ـ با تشدید صاد وعین و به کار بردن «فی» ـ کوشش برای صعود به آسمان فهمیده اند در صورتی که اگراین معنا مقصود بود، بایستی واژه «الی» را به جای «فی» به کار می برد دیگر آن که «یصعد» ـ از نظر لغت ـ مفهوم «صعود» و بالا رفتن را نمی دهد، بلکه کاربرد این لفظ از باب تفعل «تصعد» ـ برای افاده معنای به دشواری افتادن می باشد به گونه ای که ازشدت احساس سختی، نفس در سینه تنگ شود در لغت «تصعد نفسه» به معنای به دشواری نفس کشیدن و تنگی سینه و احساس درد و رنج است واژه های «صعود» و «صعد» بر دامنه های صعب العبور اطلاق می شود و برای هر امر دشوار بسیارسختی به کار می رود در سوره جن آمده: «و من یعرض عن ذکر ربه یسلکه عذاباصعدا[4]، و هرکه از یاد پروردگار خود روی گرداند، او را در عقوبت دشواری در می آورد» در سوره مدثر نیز آمده: «سارهقه صعودا[5]، او را به سخت ترین عقوبتی دچار می سازم».
از این رو معنای «کانما یصعد فی السماء» چنین می شود: او مانند کسی است که درلایه های مرتفع جو، دچار تنگی نفس و سختی و دشواری فراوان گشته است درواقع کسی که خدا را از یاد برده ـ در زندگی ـ مانند کسی است که در لایه های بالایی جو قرار دارد و دست خوش درد و رنج و سختی تنفس است لذا از این تعبیر (اعجازگونه) به خوبی به دست می آید که اگر کسی در لایه های فوقانی جو فاقد وسیله حفاظتی باشد، دچار چنین دشواری و تنگی نفس می گردد این جز با اکتشافات علمی روز قابل فهم نیست، که در آن روزگار برای بشریت پوشیده بوده است.
پیشینیان بر این عقیده بوده اند که هوا فاقد وزن است، تا سال 1643 م که وسیله هوا سنجی بر دست «توریچلی» (1608 ـ 1647) اختراع گردید[6] و بدین وسیله پی بردند که هوا دارای وزن است هم چنین پی بردند که هوا ترکیبی از گازهای مخصوصی است که هر یک وزن مشخصی دارد و می توان وزن هوا را در هر کجا بامقدار فشاری که وارد می آورد، سنجید و هرچه از سطح دریا بالا رویم از این فشارکاسته می شود اکنون به دست آمده که فشار هوا در سطح دریا، معادل ثقل لوله عمودی جیوه به ارتفاع 76 سانتی متر است همین فشار در سطح دریا بر بدن انسان وارد می شود ولی در ارتفاع 5 کیلومتر از سطح دریا، این فشار به نصف کاهش می یابد پس هرچه بالاتر رود، این فشار به طور معکوس پایین می آید، به ویژه درلایه های بالای هوا که تراکم هوا به گونه فاحشی پایین می آید و رقیق می گردد.
در واقع نیمی از گازهای هوایی، یعنی تراکم پوشش هوایی چه از لحاظ وزن وچه از لحاظ فشار، در میان از سطح دریا تا ارتفاع 5 کیلومتر واقع گردیده و سه چهارم آن تا ارتفاع 12 کیلومتر می باشد ولی موقعی که به ارتفاع 80 کیلومتر برسیم، وزن هوا تقریبا به 20000/1 پایین می آید به وسیله شهاب های آسمانی به دست آمده که تراکم هوا تقریبا تا حدود ارتفاع 350 کیلومتر است، زیرا از فاصله 350 کیلومتری سنگ های آسمانی بر اثر اصطکاک و برخورد با ذرات هوا ملتهب و شعلهور میگردند.[7]
هوا سنگینی و فشار خود را از تمامی جوانب بر بدن ما وارد می سازد، ولی مافشار وسنگینی آن را احساس نمی کنیم، زیرا فشار خون عروق بدن ما معادل فشارهوا است و هر دو فشار خارج و داخل بدن متعادل می باشند لیکن موقعی که انسان برکوه های بلند بالا می رود و فشار هوا کم می شود، این تعادل بر هم خورده، فشارداخلی از فشار خارجی بیش تر می شود اگر رفته رفته فشار هوا کاهش یابد، گاه خون از منافذ بدن بیرون می زند اولین احساسی که به انسان در آن هنگام رخ می دهد، سنگینی بر دستگاه تنفسی است که بر اثر فشار خون بر عروق تنفسی تحمیل می شود و مجرای تنفس را تنگ کرده و موجب دشواری تنفس می گردد.[8]
آب منشا حیات
«و جعلنا من الماء کل شی حی» [9] پیامبر اکرم (ص) فرموده: «کل شی خلق من الماء»[10].
طبق آیه فوق و فرموده پیامبر، همه موجودات منشا هستی خود را از آب گرفته اند مرحوم صدوق از جابر بن یزید جعفی ـ که از بزرگان تابعین[11] به شمار می رود ـ از امام باقر(ع) پرسش هایی دارد، از جمله در رابطه با آغاز آفرینش جهان می پرسد امام در جواب می فرماید: «اول شی خلقه من خلقه، الشی الذی جمیع الاشیا منه، و هو الماء[12]، نخستین آفریده ای که خدا خلق کرد، چیزی است که تمامی اشیا از آن است و آن آب است».
مرحوم کلینی در روضه کافی روایتی از امام باقر(ع) آورده که در جواب مردشامی فرموده: «نخست آن چیزی را آفرید که همه چیزها از آن است و آن چیز که همه اشیا از آن آفریده شده، آب است در نتیجه خدا نسب هر چیزی را به آب رساند، ولی برای آب نسبی که بدان منسوب شود قرار نداد».[13]
هم چنین محمد بن مسلم ـ که شخصیتی عالی قدر به شمار می رود ـ ازامام صادق (ع) چنین روایت کرده است: «کان کل شی ماء، و کان عرشه علی الماء».[14]
آیه شریفه: «و هو الذی خلق السماوات والا رض فی ستة ایام و کان عرشه علی الماء[15]، و او است که آسمان ها و زمین را در شش هنگام آفرید و عرش (تدبیر) او (پیش از آن) بر آب بود» ، دلالت دارد که پیش از پیدایش جهان هستی، ازآسمان ها گرفته تا زمین، آب پدید آمده است، زیرا در تعبیر «و کان عرشه علی الماء» واژه «عرش» کنایه از عرش تدبیر و منظور، علم خدای متعال است به همه مصالح وشایستگی ها و بایستگی های هستی، در برهه ای که جز آب چیزی نبوده است درنتیجه آیه کنایه از آن است که خدای تعالی بود و هیچ چیز با او نبود، وخداوند پیش از آفرینش جهان ابتدا آب، سپس همه مخلوقات را از آب آفرید.
قرآن کریم در چند جا اشاره دارد که ریشه زندگی، هم در منشا و پیدایش و هم درصحنه هستی و تداوم حیات، همه از آب است می فرماید:
«و جعلنا من الماء کل شی حی[16]، هر چیز زنده ای را از آب پدید آوردیم».
«واللّه خلق کل دابة من ماء[1]، خدا هر جنبنده ای را از آب آفرید».
درباره انسان می گوید:
«و هو الذی خلق من الماء بشرا[2]، و او است که از آب بشری آفرید».
مقصود از این آب همان آبی است که سرمنشا همه موجودات است چنان چه درآیات فوق آمده، یا منظور از آب، نطفه است چنان چه در آیه «خلق من ماء دافق[3]، (آدمی) از آبی جهنده آفریده شد» «الم نخلقکم من ماء مهین[4]، مگر شما را از آبی پست نیافریدیم؟» مقصود از «پست» بدبو و نفرت آور، برحسب ظاهر است ولی بیش تر مفسرین بر این عقیده اند که منظور از «ماء» همان پدیده نخستین است «اول ما خلق اللّه الماء[5]، نخستین چیزی که خدا آفرید آب بود»، که تمامی پدیده ها از آن ریشه گرفته اند، زیرا بذر نخستین موجود زنده تنها ازآب پاشیده شد، همان بذر اولیه ای که به صورت حیوان ساده تک سلولی (آمیپ) شکل گرفت و به سوی جان دارانی که اعضای پیچیده با بیش از یک میلیون سلول پیش رفت کرد.
اما چگونگی پیدایش حیات ـ در آب اقیانوس ها، دریاها و باتلاق ها ـ از نکات مبهمی است که هنوز علم تجربی بدان دست نیافته است ازاین رو است که تئوری تکامل جان داران ـ به هر شکل و فرضیه ای که تا کنون مطرح شده ـ به بررسی مرحله پس از پیدایش نخستین سلول زنده پرداخته است، اما برهه پیش از آن هنوز مجهول مانده است همین اندازه معلوم گشته که حیات به اراده الهی ـ که بر تمای مقدرات هستی چیره است ـ به وجود آمده است و این امر مسلمی است که از پذیرش آن گریزی نیست، زیرا که هم تسلسل باطل است و هم خودآفرینی محال دانش تجربی روز هم خودآفرینی را باطل می شناسد[6].
پوشش هوایی حافظ زمین
«و جعلنا السماء سقفا محفوظا و هم عن آیاتها معرضون[7]، و آسمان را سقفی محفوظ (بر فراز زمین) قرار دادیم، که اینان از نشانه های آن روی گردانند».
گرد زمین را پوشش هوایی ضخیمی فرا گرفته، که عمق آن به 350 کیلومترمی رسد هوا از گازهای «نیتروژن» ـ به نسبت 03/78 درصد و «اکسیژن» به نسبت 99/20 درصد و اکسید کربن به نسبت 04/0 درصد و بخار آب و گازهای دیگر به نسبت 94/0 درصد ترکیب یافته است این پوشش هوایی با این حجم ضخیم و بااین نسبت های گازی فراهم شده در آن، هم چون سپری آسیب ناپذیر، زمین را دربرگرفته و آن را از گزند سنگ های آسمانی که به حد وفور[8] به سوی زمین می آیند و از همه اطراف، تهدیدی هول ناک برای ساکنان زمین به شمار می روند، حفظ کرده زندگی را برایشان امکان پذیر می سازد.
فضا انباشته از سنگ های پراکنده ای است که بر اثر از هم پاشیدگی ستاره های متلاشی شده به وجود آمده اند از این سنگ ها به صورت مجموعه های بزرگ وفراوانی پیرامون خورشید در گردشند و روزانه تعداد زیادی از این سنگ ها موقع نزدیک شدن به کره زمین به وسیله نیروی جاذبه به سمت زمین کشیده می شوند این سنگ ها برخی بزرگ و برخی کوچک و با سرعتی حدود (60 ـ 50) کیلومتر در ثانیه به سوی زمین فرود می آیند، که سرعتی فوق العاده است ولی هنگامی که وارد لایه هوایی می شوند در اثر سرعت زیاد و اصطکاک فوق العاده با ذرات هوا، داغ شده شعله ور می شوند و در حال سوختن یک خط نوری ممتد به دنبال خود ترسیم می کنند و به سرعت محو و نابود می شوند که به نام شهاب سنگ شناخته شده اندبرخی از این سنگ پرتاب ها آن اندازه بزرگ اند، که از لایه هوایی گذشته، مقداری از آن به صورت سنگ های سوخته با صدای هول ناکی به زمین اصابت می کند.
این خود از آثار رحمت الهی است که ساکنان زمین را از آسیب پرتاب های آسمانی فراوان در امان داشته و پوششی بس ضخیم آنان را از گزند آفات گرداگردشان محفوظ داشته است که اگر چنین نبود، امکان حیات بر روی کره زمین میسر نبود علاوه در مورد پوشش اطراف زمین وجود لایه ازن از اهمیت بالایی برخوردار است این لایه که در اثر رعد و برق به وجودمی آید، زمین را در برابرپرتوهای مضر کیهانی محافظت می کند اگر این لایه نبود حیات روی زمین ممکن نمی شد که تفصیل آن در جای خود آورده شده است پس هم واره باید گفت: «سبحان الذی سخر لنا هذا و ما کنا له مقرنین».[9]
[1]. فرقان25: 6.
[2]. نحل 16: 89.[3]. انعام 6: 38.
[4]. انعام 6: 59.
[5]. غزالی، احیا العلوم باب 4، آداب تلاوة قرآن، ج 1، ص 296.
[6]. مانند ابوالفضل مرسمی (متوفای 655) و ابوبکر معروف به ابن العربی معافری (متوفای 544) و شایدظاهر کلام ابو حامد غزالی و زرکشی و سیوطی نیز همین باشد، البته قابل تاویل نیز می باشد که در مقدمه ج 6التمهید آورده ایم.
[7]. نحل16: 89.
[8]. انعام6: 38.
[9]. همان.
[10]. انعام6: 59.
[11]. ر ک: دکتر احمد ابوحجر، التفسیر العلمی للقرآن فی المیزان، ص 131.
[12]. آیات شماره 21 و 23 و 25.
[1]. اسراء17: 88.
[2]. این یک اصطلاح اصولی است و مقصود همه افراد در طول زمان می باشد.
[3]. انبیا21: 30.
[4]. قمر54: 11.
[5]. عبس 80: 27 ـ 26.
[6]. مجمع البیان، ج 7، ص 45.
[7]. کافی شریف، ج 8، ص 95، شماره 67 و ص 120، شماره 93.
[8]. تفسیر قمی، ج 2، ص 70.
[9]. فصلت 41: 12 ـ 11.
[10]. مرآة العقول، ج 25، ص 232 در نتیجه دو روایت سابق الذکر به جهت ضعف سند، قابل استناد نیستند تنهافرموده مولا امیرمؤمنان که سند قطعی است می تواند تفسیر آیه باشد.
[11]. ر ک: التمهید، ج 6، ص 139 ـ 129.
[12]. سوره های رعد: 3 نمل: 61 حجر: 19 ق: 7 نحل: 15 لقمان: 10 انبیا: 31 فصلت: 10 مرسلات: 27.
[13]. انبیا21: 31.
[14]. نبا78: 7.
[15]. خطبه شماره 211 (صبحی صالح) ص 328.
[16]. انبیا21: 31.
[1]. فاطر35: 41.
[2]. برای توضیح بیش تر ر ک: التمهید، ج 6، ص 161 ـ 151.
[3]. انعام6: 125.
[4]. جن72: 17.
[5]. مدثر74: 17.
[6]. ر ک: تاریخ علوم «پی یر روسو» ترجمه حسن صفاری، ص 256.
[7]. ر ک: بصائر جغرافیة، نوشته استاد رشید رشدی بغدادی، ص 208 ـ 205.
[8]. ر ک: مبادئ العلوم العامة، ص 57 و نیز کتاب «مع الطب فی القرآن الکریم» ، ص 21.
[9]. انبیاء21: 30.
[10]. بحارالانوار، ج 54، ص 208، شماره 170 الدرالمنثور، ج 4، ص 317.
[11]. تابعین به کسانی گفته می شود که پس از اصحاب آمده از ایشان کسب فیض نمودند و خود به دیدار مبارک پیامبر نایل نگردیده اند.
[12]. کتاب توحید صدوق، ص 67، شماره 20، باب التوحید.
[13]. کافی شریف، ج 8، ص 94، شماره 67.
[14]. همان، ص 95، شماره 68.
[15]. هود11: 7.
[16]. انبیاء21: 3
[1]. نور24: 45.
[2]. فرقان25: 54.
[3]. طارق86: 6.
[4]. مرسلات 77: 20.
[5]. تفسیر فخر رازی، ج 24، ص 16.
[6]. برای تفصیل بیش تر ر ک: التمهید، ج 6، ص 61 ـ 31.
[7]. انبیاء21: 32.
[8]. روزانه میلیون ها سنگ پرتاب آسمانی به سوی زمین هدف گیری می شود.
[9]. زخرف 34: 13
